Παγκόσμια ημέρα κατά της Ερημοποίησης και της Ξηρασίας...

Έρχεται κάθε χρόνο η 17η Ιουνίου και περνά σα μια μέρα όπως όλες οι άλλες, και οι κοινές και οι παγκόσμιες. Για να θυμίζει ότι οι γιορτές, μέρες μνήμης ευχάριστων ή θλιβερών γεγονότων, δεν καθιερώνονται εκ των άνω αλλά αναδύονται μέσα από συλλογικά βιώματα και μένουν ζωντανές ενόσω υπάρχουν συλλογικότητες. Ειδεμή κάποιος πρέπει να τις υπενθυμίζει, ίσως όμως μάταια...

Τα Ηνωμένα Έθνη καθιέρωσαν την 17η Ιουνίου σαν Παγκόσμια Ημέρα για την Ερημοποίηση, αναγνωρίζοντας ότι το φαινόμενο δεν περιορίζεται στις γνωστές ερήμους, αλλά απειλεί πολλές περιοχές της γης τόσο θερμές όσο και ψυχρές (όπως η Ισλανδία). Η σοβαρότητα του φαίνεται από τον επίσημο ορισμό του: «Ερημοποίηση είναι η διαδικασία υποβάθμισης ξηρών, ημί-ξηρων και ύφυγρων γαιών που προκαλείται από βιοφυσικούς και ανθρώπινους (κοινωνικο-οικονομικούς και θεσμικούς) παράγοντες. Υποβάθμιση της γης σημαίνει μείωση ή απώλεια της βιολογικής και οικονομικής παραγωγικότητας και πολυπλοκότητας αρδευόμενης και μη-αρδευόμενης γεωργικής γης, λειμώνων, βοσκοτόπων, δασών και δασικών εκτάσεων».
Η Διεθνής Σύμβαση για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης και της Ξηρασίας υπογράφηκε το 1994. Μεταξύ άλλων, ζητά από τις χώρες που την επικύρωσαν να ετοιμάσουν και να εφαρμόσουν Εθνικά Σχέδια Δράσης. Το δε έτος 2006 κηρύχθηκε Παγκόσμιο Έτος για το Νερό και για την Ερημοποίηση!

Η Ελλάδα έχει υπογράψει τη Διεθνή Σύμβαση και το 2001 θεσμοθετήθηκε το Εθνικό Σχέδιο Δράσης (ΚΥΑ 99605/3719). Το 1996 συγκροτήθηκε η Εθνική Επιτροπή για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης (Απόφαση 96990/9361-1996, Υπουργείο Γεωργίας). Το 2005 ανασυγκροτήθηκε και αναμένεται η επίσημη ανακοίνωση της νέας της σύνθεσης.
Το θεσμικό και οργανωτικό πλαίσιο υπάρχει αλλά η χώρα αντιμετωπίζει έντονο και κλιμακούμενο πρόβλημα υποβάθμισης της γης και ερημοποίησης που συχνά δημοσιοποιείται στον τύπο. Άραγε, έχει γίνει κοινή συνείδηση στους Έλληνες, άρχοντες και αρχόμενους, αυτό το πρόβλημα; Λαμβάνεται υπόψη στις αποφάσεις για αναπτυξιακά έργα σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο το Εθνικό Σχέδιο Δράσης; Έχουν γίνει προσπάθειες να τιθασευτούν οι δυνάμεις που προκαλούν και να αλλάξουν οι πρακτικές που οδηγούν στην ερημοποίηση με τόση σωρευμένη επιστημονική γνώση;

Η απάντηση είναι αρνητική. Αυτό λένε τα σημάδια: άναρχη και απρογραμμάτιστη οικιστική και τουριστική ανάπτυξη ερήμην της διαθεσιμότητας κρίσιμων πόρων όπως το νερό, υδροβόρες δραστηριότητες σε ξηρο-θερμικές περιοχές, αλόγιστη και ανεξέλεγκτη χρήση νερού γενικότερα, εγκατάλειψη των υποβαθμισμένων περιοχών και δημιουργία νέων μετά από πυρκαγιές, υπερβόσκηση, καταστροφή υδροβιοτόπων, δασών και δασικών εκτάσεων, δραστηριότητες που προκαλούν διάβρωση εδάφους και καταστροφή της, έστω και ελάχιστης, φυτοκάλυψης (πίστες αγώνων αυτοκινήτων, χιονοδρομικά κέντρα, γήπεδα γκολφ), κ.λπ., κ.λπ. Με δυο λόγια, παντελής έλλειψη δημόσιου σχεδιασμού γης και πόρων μαζί με αδικαιολόγητες καθυστερήσεις εφαρμογής της εθνικής νομοθεσίας αλλά κυρίως συμμόρφωσης, παρ’ όλες τις επιπλήξεις, με σημαντικές Ευρωπαϊκές Οδηγίες. Μια κρίσιμη είναι η Οδηγία για το Νερό του 2000 που απαιτεί ορισμό Αρχών Διαχείρισης Υδατικών Διαμερισμάτων και σύνταξη των αντίστοιχων Σχεδίων Διαχείρισης Υδατικών Πόρων. Μια άλλη είναι η Οδηγία για τους Οικοτόπους και το Δίκτυο Φύση 2000.

Τα μεγαλύτερο σημάδι όμως είναι η αξία που έχει η γη για το σημερινό Έλληνα (και όχι μόνο). Το νερό το εκτιμά, είναι καθημερινή ανάγκη, αλλά επειδή το θεωρεί ως είδος εν αφθονία το σπαταλά. Τη γη είτε την έχει σπρώξει στη λήθη είτε, ακόμα χειρότερα, την καταστρέφει απερίσκεπτα και ανελέητα χρησιμοποιώντας αυτήν και τους πόρους της μόνο για ανταλλαγή. Ξεχνώντας ότι του είναι ακόμα πιο καθημερινή ανάγκη γιατί συνήθως κανείς δεν περπατά πάνω στο νερό ή στον αέρα, ούτε επιβιώνει χωρίς τροφή που πάντα προέρχεται από τη γη και επιστρέφει α’ αυτή, ούτε κτίζει στο κενό.

Χωρίς φροντίδα η γη μαραζώνει και χάνεται παίρνοντας μαζί της την ευημερία και την αυτάρκεια που παρέχει σ’ αυτόν που την έχει. Σ’ αυτή τη μαραζωμένη, την εγκαταλελειμμένη γη είναι αφιερωμένη η 17η Ιουνίου. Για να θυμίζει ότι η γη είναι το όριο της κοινωνικο-οικονομικής ανάπτυξης, μέτρο της σύνεσης και της σοφίας του ανθρώπου, πικρή υπενθύμιση της χαμένης συλλογικότητας του.

Eλένη Καπετανάκη-Μπριασούλη,
Καθηγήτρια Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου

H Μεσόγειος ερημώνει

Το μεγαλύτερο πρόβλημα ερημοποίησης από όλες τις Μεσογειακές χώρες αντιμετωπίζει η Ισπανία εξαιτίας της τεράστιας εκμετάλλευσης των λοφωδών περιοχών της χώρας λόγω του μεγάλου πληθυσμού. Εκτιμάται ότι στη χώρα ποσοστό μεγαλύτερο του 40% των εδαφών απειλείται με ερημοποίηση. Κατά πόδας όμως ακολουθεί η Ιταλία, αλλά και η χώρα μας. Μεγάλα προβλήματα αντιμετωπίζει και η Πορτογαλία. Το κεντρικό τμήμα της που ήταν ο μεγαλύτερος σιτοβολώνας έχει τόσο πολύ υποβαθμιστεί ώστε δεν μπορεί πλέον να παράγει, με αποτέλεσμα μεγάλο μέρος του πληθυσμού να μην μπορεί να επιβιώσει και να μεταναστεύει προς τα αστικά κέντρα. Τέτοιο πλήγμα έχει όμως δεχθεί και η Ελλάδα. Ο αγροτικός πληθυσμός υπολογίστηκε πρόσφατα στο 12% από 20%-21% που ήταν πριν από κάποια χρόνια. Και η βάση του σοβαρού προβλήματος της εσωτερικής αυτής μετανάστευσης είναι η υποβάθμιση της γης.

Οι διεργασίες που οδηγούν στην ερημοποίηση

H κύρια διεργασία που οδηγεί σε ερημοποίηση στις λοφώδεις περιοχές είναι η διάβρωση του εδάφους η οποία συντελείται από το νερό που δεν συγκρατείται στο έδαφος και απορρέει όταν βρέχει. Ετσι το έδαφος συμπαρασύρεται προς τις κατώτερες ζώνες, τις πεδινές περιοχές. Σημαντική είναι επίσης και η μηχανική διάβρωση που προκαλείται από τα γεωργικά μηχανήματα. Τα τελευταία χρόνια πολλές γεωργικές περιοχές χάθηκαν όχι από την υδατική διάβρωση - η οποία βέβαια συνετέλεσε στην καταστροφή - αλλά από τη μηχανική. Υπάρχει και η αιολική διάβρωση, η οποία είναι ιδιαίτερα σημαντική στις νησιωτικές περιοχές το καλοκαίρι. Αν και οι επιστήμονες δεν έχουν συγκεκριμένα δεδομένα για την αιολική διάβρωση στη χώρα μας, γνωρίζουν ότι αποτελεί μέρος του προβλήματος της ερημοποίησης του ελλαδικού χώρου. Διάβρωση συντελείται επίσης από τις πυρκαϊές το καλοκαίρι, καθώς και από άλλους παράγοντες, όπως η υπερβόσκηση.

H δεύτερη σημαντική διεργασία είναι η αλάτωση του εδάφους, που προκαλείται κυρίως εξαιτίας της άρδευσης με νερό κακής ποιότητας. Το υφάλμυρο νερό διεισδύει στο έδαφος και όταν το υπόγειο νερό είναι αβαθές, το καλοκαίρι με την τριχοειδή κίνηση ανεβαίνει στην επιφάνεια μεταφέροντας τα άλατα. Δημιουργείται έτσι στο έδαφος μεγάλη συγκέντρωση υδατοδιαλυτών αλάτων τα οποία είναι τοξικά για τα φυτά, με αποτέλεσμα να καταστρέφεται η βλάστηση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αλάτωσης των υδάτων είναι αυτό που αφορά την αποξήρανση της λίμνης Κάρλας στον Θεσσαλικό κάμπο πριν από κάποιες δεκαετίες, αναφέρει ο κ. Κοσμάς. «Ανοίχθηκε διώρυγα ώστε να διαφύγει το νερό και η περιοχή καλλιεργήθηκε. Αυτό όμως είχε ως συνέπεια να επηρεαστεί ολόκληρος ο Θεσσαλικός κάμπος διότι δεν υπήρχε εμπλουτισμός των υπογείων υδάτων. Επομένως η υπεράντληση προκειμένου να ποτιστεί ο κάμπος οδήγησε σε διείσδυση του θαλάσσιου νερού στον υδροφορέα. Το αποτέλεσμα; Κακής ποιότητας νερό στις περιοχές της Λάρισας και της Καρδίτσας, πολλά χιλιόμετρα μακριά από τη θάλασσα». Σήμερα, μετά τη σημαντική αυτή επιβάρυνση επιχειρείται η επαναδημιουργία της λίμνης προκειμένου να εμπλουτιστούν με καλής ποιότητας νερό οι υδροφορείς του Θεσσαλικού κάμπου, ώστε να μειωθεί το πρόβλημα της αλάτωσης των εδαφών.

Και βέβαια σε όλα αυτά που αναφέρονται παραπάνω παίζει ρόλο η γεωμορφία της Ελλάδας. Πρόκειται για μια λοφώδη χώρα κατά κύριο λόγο - ποσοστό περίπου 49% του ελλαδικού χώρου είναι λοφώδεις, επικλινείς περιοχές με κλίσεις μεγαλύτερες του 10% - με αποτέλεσμα η κλίση της επιφανείας του εδάφους να αποτελεί σημαντικό παράγοντα, που συντελεί στην ερημοποίηση. Συγχρόνως το είδος του μητρικού πετρώματος αποτελεί σημαντικό επιβαρυντικό παράγοντα. «Περιοχές που έχουν ασβεστόλιθο, όπως οι γύρω από την Αττική λόφοι, ο Υμηττός, η Πεντέλη, ο λόφος του Αιγάλεω, η Πάρνηθα, αντιμετωπίζουν αυξημένο κίνδυνο. Το πέτρωμα αυτό είναι ιδιαιτέρως επιρρεπές στην ερημοποίηση καθώς δημιουργείται πιο ξηρό περιβάλλον για τα φυτά, με αποτέλεσμα να καταστρέφεται η βλάστηση» λέει ο καθηγητής.

H Αττική αντιμετωπίζει τεράστιο πρόβλημα ερημοποίησης. «H μόνη "αχτίδα" που έχει απομείνει είναι η Πάρνηθα, η οποία επίσης κινδυνεύει. Αν δεν προστατευθεί από τις πυρκαϊές, θα καταστραφεί και αυτή. Σε μεγάλο μέρος του βόρειου τμήματός της όπου είχαν εκδηλωθεί πυρκαϊές δεν επανέρχεται η δασική βλάστηση. Συγχρόνως η επέκταση που γίνεται στην περιοχή με τις νέες κατοικίες είναι καταστρεπτική: σφραγίζεται η γη, η βλάστηση καταστρέφεται. H επέκταση των αστικών περιοχών αποτελεί έναν άλλο μεγάλο κίνδυνο ερημοποίησης» τονίζει ο κ. Κοσμάς.

Στην περιοχή μας το φαινόμενο της ερημοποίησης είναι εντονότερο λόγω της δραστηριοποίησης της ΔΕΗ Α.Ε...Τα επιφανειακά της ορυχεία, καλύπτουν έκταση μεγαλύτερη των 250.000 στρεμμάτων με άμμεσο αποτέλεσμα α)την αλλοίωση της μορφολογίας του εδάφους, β)την διατάραξη της χλωρίδας και της πανίδας της περιοχής γ)την καταστροφή του υδάτινου δυναμικού δ)την ανάγκη μετακίνησης οικισμών,οδικού και σιδηροδρομικού δικτύου. Όπως η ίδια αναφέρει έχουν αποκατασταθεί 38.000 στρέμματα (25.000 έγιναν δασικές εκτάσεις, 12.000 γεωργικές εκτάσεις και 1.000κτιριακές εγκαταστάσεις).Η επιτροπή ελέγχου πορείας έργων αποκατάστασης των ορυχείων της ΔΕΗ Α.Ε. για το ορυχείο Πτολεμαΐδας ΔΙΕΥΘΥΝΣΗΣ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ-ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Τμήμα Περιβάλλοντος,έχει διαφορετική άποψη, αφού στην στην επιστολή της με αρ.πρωτ. 987/8/02.08 –Κοζάνη, αναφέρει ότι ουσιαστική αποκατάσταση των ορυχείων ουδέποτε έγινε. Το πιο απλό πράγμα που θα μπορούσε να γίνει θα ήταν η μεταφορά της φυτικής γης ουδέποτε έγινε. Διαχείριση υδάτινου δυναμικού ουδέποτε έγινε. Για τις ανάγκες της ΔΕΗ Α.Ε λίμνες εξαφανίστηκαν μέσα σε μια νύχτα...
Ας πάρουμε την κατάσταση στα χέρια μας αν θέλουμε να διορθώσουμε τα πράγματα, όσο τουλαχιστον προλαβαίνουμε. Σε λίγα χρόνια που θα μπουν και άλλες μονάδες στο ενεργειακό σύστημα θα μας έχουν πολύ περισσότερο γραμμένους απ' ότι μας έχουν τώρα...
Τίποτα δεν χαρίζεται...Όλα αποκτιώνται με διεκδικήσεις...